Confirmation Bias: Doğrulama Yanlılığı

Hayatınızda şöyle bir durum yaşadınız mı? Bir yatırım fikrine kapıldınız ve internette sadece onu destekleyen haberleri aradınız, olumsuz yorumları ise hızlıca geçtiniz veya siyasi bir tartışmada, yalnızca kendi görüşünüzü doğrulayan makaleleri okudunuz! İşte bu, doğrulama yanlılığı (confirmation bias) olarak bilinen, insan beyninin en sinsi tuzaklarından biri! Psikoloji alanında temel bir kavram olan doğrulama yanlılığı, davranışsal finansla birleşince yatırımcıların kararlarını nasıl çarpıtabileceğini gösteriyor. Bu yazımızda, bu önyargının psikolojik temellerini, finansal piyasalardaki etkilerini ve günlük hayattaki yansımalarını inceleyeceğiz. Keyifli okumalar dilerim.

Doğrulama yanlılığı, bireylerin mevcut inançlarını destekleyen bilgilere odaklanıp, çelişen verileri görmezden gelme veya küçümseme eğilimini ifade eder. Psikolog Peter Wason tarafından 1960’larda tanımlanan bu önyargı, bilişsel bir kısayol: Beynimiz, zihinsel enerjiyi korumak için tutarlılığı tercih eder. Davranışsal finans bağlamında ise, yatırımcılar bir hisse veya strateji hakkında olumlu bir fikir edindiklerinde, sadece onu doğrulayan verilere kulak verir – örneğin, bir şirketin kazanç raporunu abartılı yorumlamak, ama risk uyarılarını görmezden gelmek.

Bu önyargı, Loss Aversion (Kayıp Kaçınma) gibi diğer eğilimlerle de iç içe geçer: Kendi inancımızı sorgulamak, bir “kayıp” gibi hissettirir. Araştırmalara göre, doğrulama yanlılığı karar alma süreçlerini %50’ye varan oranda etkileyebilir.

–

Neden Gerçeği Bükmeye Eğilimliyiz?

Evrimsel süreçte atalarımız, grup içinde edindikleri tutarlı inançlar sayesinde hayatta kalma şansını artırıyordu – çelişki, sosyal dışlanmaya yol açabilirdi. Modern psikolojide, bu eğilim bilişsel uyumsuzluk teorisiyle (Leon Festinger, 1957) açıklanır: Çelişen bilgiler rahatsız eder, bu yüzden onları filtreleriz.

• Seçici Dikkat: Beynimiz, inançlarımızı destekleyen uyaranlara daha fazla odaklanır. Örneğin, sosyal medyada sadece benzer görüşlü hesapları takip etmek. Bu önyargı, yatırımcıların piyasa haberlerinde sadece hisse senetlerini yükseltecek olumlu sinyallere kulak vererek riskli kararlar almasına yol açar, böylece portföy çeşitliliğini ihmal ederler.
  
• Yorumlama Yanlılığı: Aynı bilgiyi, kendi lehine yorumlama. Bir haber başlığını “olumlu” olarak görmek. Davranışsal finans bağlamında, bir şirketin kazanç raporundaki belirsiz veriyi “güçlü büyüme işareti” diye yorumlamak, yatırımcıyı yanıltıcı iyimserliğe sürükler ve objektif analiz yapmayı engeller.
  
• Bellek Önyargısı: Destekleyici anıları daha iyi hatırlamak, çelişenleri unutmak. Psikolojik olarak bu, bireylerin geçmişteki başarılı yatırımlarını abartarak başarısızlıkları silikleştirmesine neden olur; örneğin, bir hisse senedinin önceki kazancını hatırlayıp kayıplarını göz ardı etmek, tekrarlanan hatalı alım-satım döngülerini tetikler.

Psikolojik deneylerde (örneğin, Wason’un kural keşif testi), katılımcılar hipotezlerini doğrulamaya çalışırken çelişen kanıtları göz ardı eder. Bu, davranışsal finansın babası Richard Thaler’ın çalışmalarında da vurgulanıyor: İnsanlar, rasyonel “homo economicus” değil, duygusal varlıklar.

–

Finansal Kararlardaki Onaylama Tuzakları

Davranışsal finans bize doğrulama yanlılığının piyasalarda yıkıcı olabileceğini gösteriyor. Yatırımcılar, bir kez bir fikre kapıldıklarında, onu doğrulamak için bilgi toplar ve balonlara veya çöküşlere karşı kör olmaya sebep olur. İşte bazı örnekler:

• Yatırım Seçimi: Bir hisse hakkında olumlu bir haber duyduktan sonra, sadece olumlu analist raporlarını okuma. 2021’deki meme hisseleri (GameStop) çılgınlığında, yatırımcılar yükselişi doğrulayan Reddit post’larını tercih etti, düşüş sinyallerini görmezden geldi.
  
• Piyasa Balonları: Dot-com balonu (2000’ler) sırasında, teknoloji hisselerine inananlar sadece “yükseliş” haberlerini dikkate aldı, balonun patlamasını öngöremedi.
  
• Portföy Yönetimi: Bir stratejinin işe yaradığına inanmak ve başarısız sonuçları “tesadüf” olarak etiketlemek. Bu, aşırı risk almaya veya çeşitlendirmeyi ihmal etmeye yol açar.
  
• Kurumsal Etkiler: CEO’lar, birleşme kararlarında doğrulama yanlılığı sebebiyle sadece olumlu danışman görüşlerini dikkate alır, potansiyel riskleri görmezden gelir.

Araştırmalar (Forbes, 2024), bu önyargının yatırımcı performansını %10-20 düşürebileceğini belirtiyor – çünkü gerçekçi bir analiz yerine, “rahatlatıcı” bir hikaye tercih ediliyor.

–

Günlük Hayatta Doğrulama Yanlılığı

• İlişkiler ve Sosyal Çevre: Arkadaş çevresinde sadece benzer görüşlü kişilerle konuşmak, farklı fikirleri “yanlış” olarak damgalamak.
  
• Sağlık ve Diyet: Bir diyetin işe yaradığına inanmak ve sadece başarı hikayelerini okumak, başarısızlık raporlarını görmezden gelmek.
  
• Medya Tüketimi: Haber kaynaklarını, siyasi görüşümüze göre seçmek – bu, “echo chamber” (yankı odası) etkisi yaratır.
  
• Kariyer Kararları: Bir iş fırsatını abartılı görmek ve olumsuz yorumları “kıskançlık” olarak yorumlamak.

Doğrulama yanlılığı, egomuzu korumak için devreye girer, hatalarımızı kabul etmeyi zorlaştırır. Bkz. Ego Savunma Mekanizmaları

Bu Eğilimden Kaçınmak İçin Pratik Öneriler

• Çelişen Görüşleri Araştırın: Karar almadan önce, “Bu fikri çürüten ne var?” diye sorun. Örneğin, bir hisse almadan önce mutlaka karşıt analist raporlarını okuyun. Farklı medya ve veri kaynaklarından beslenin – sosyal medyada “karşıt görüş” hesaplarını takip edin.
  
• Objektif Kriterler Kullanın: Yatırımlar için mutlaka uyulması gereken görev listeleri oluşturun – alınan kararlardaki duygusal etkileri baypas eder.
  
• Dış Görüş Alın: Bir danışman veya tartışma grubuyla konuşun; onlar tarafsız bakabilir. Araştırmalar, grup tartışmalarının önyargıyı %30 azalttığını gösteriyor.
  
• Günlük Tutun: Bilimsel araştırmalar günlük tutmanın birçok zihinsel alanda faydalı olduğunu kanıtlamıştır. Kararlarınızı kaydedin ve sonradan gözden geçirin; bu, önyargıyı fark etmenizi sağlar. Benlik Tükenmesi gibi, yorgunlukta önyargı artar, önemli kararlarınızı dinlendikten sonra verin.

Doğrulama yanlılığı, hem psikolojik hem de finansal kararlarımızı gölgeleyen bir gerçek – ama farkındalıkla aşılabilir. Davranışsal finans bize şunu öğretir: Piyasalar ve hayat, sadece istediğimiz hikayelerle değil, gerçeklerle şekillenir. Bu önyargıyı tanıyıp yöneterek, daha bilinçli yatırımcılar ve bireyler olabiliriz. Bu uzun ve çetrefilli yolculukta hepinize başarılar diliyorum, okuduğunuz için teşekkürler.

Ek Kaynaklar:

• “Thinking, Fast and Slow” – Daniel Kahneman
• “Misbehaving: The Making of Behavioral Economics” – Richard Thaler