Availability Heuristic: Erişilebilirlik Yanılgısı

Giriş: Zihnimizin Hızlı Yargı Tuzağı

Bir uçak kazası haberi gördükten sonra uçmaktan korktunuz mu? Ya da sosyal medyada herkesin konuştuğu bir hissenin “kesin yükseleceğini” düşünüp yatırım yaptınız mı? İşte bu, erişilebilirlik yanılgısı (availability heuristic) devrede! Psikoloji ve davranışsal finansın kesişiminde yer alan bu önyargı, zihnimizin kolayca hatırlanan bilgilere dayanarak hızlı ve çoğu zaman hatalı yargılara varmasını anlatır. Peki, neden yakın zamanda duyduklarımız kararlarımızı bu kadar etkiliyor? Bu yazıda, erişilebilirlik yanılgısının ne olduğunu, psikolojik kökenlerini, finansal kararlar üzerindeki etkilerini ve günlük hayattaki yansımalarını keşfedeceğiz. Hazırsanız, zihnimizin bu kurnaz tuzağını çözüp daha bilinçli kararlar almaya başlayalım!

Erişilebilirlik Yanılgısı Nedir?

Erişilebilirlik yanılgısı, bireylerin bir olayın olasılığını, o olayı ne kadar kolay hatırladıklarına göre değerlendirmesidir. Daniel Kahneman ve Amos Tversky tarafından 1970’lerde tanımlanan bu kavram, beynimizin bilgi işleme sürecinde kullandığı bir kısa yoldur. Örneğin, medyada bir piyasa çöküşü haberi görürseniz, benzer bir çöküşün yakında tekrarlanacağını sanabilirsiniz – oysa istatistiksel olasılık farklı olabilir.

Davranışsal finans bağlamında, bu önyargı yatırımcıları yanlış risk tahminlerine ve aceleci kararlara iter. Confirmation Bias (Onaylama Önyargısı) ve FOMO (Kaçırma Korkusu) ile bağlantılıdır: Hatırladığımız bilgiler, inançlarımızı destekliyorsa, onlara daha çok güveniyoruz. Araştırmalar (Journal of Behavioral Decision Making), erişilebilirlik yanılgısının finansal kararların %25’ini etkilediğini gösteriyor.

Psikolojik Kökenler: Neden Hatırladıklarımıza Güveniyoruz?

Erişilebilirlik yanılgısının kökeni, beynimizin sınırlı bilgi işleme kapasitesine dayanır. Evrimsel olarak, hızlı kararlar hayatta kalmayı sağlardı; bu yüzden zihnimiz, kolayca erişilebilen (vivid veya yeni) bilgilere öncelik verir. Psikolojik mekanizmalar şunlar:

Bellek Önyargısı: Yakın zamanda veya duygusal olarak çarpıcı olaylar, daha kolay hatırlanır. Örneğin, bir arkadaşınızın hisse kazancı hikayesi, risklerden daha akılda kalıcıdır.
Medya Etkisi: Sıkça duyduğumuz olaylar, daha olası gibi gelir. Sosyal medya, bu etkiyi artırır: X’te bir hissenin trend olması, onu “güvenli” gösterir.
Duygusal Yoğunluk: Olumsuz olaylar (örneğin, bir piyasa çöküşü), olumlu olaylara kıyasla daha güçlü hatırlanır, Loss Aversion (Kayıp Kaçınma) ile bağlantılıdır.

Psikolojik deneyler, örneğin Tversky ve Kahneman’ın “kelime frekansı” testi, insanların daha sık duydukları şeyleri daha yaygın sandığını gösteriyor. Finansal bağlamda, bu önyargı rasyonel analizleri gölgeler.

Finansal Kararlardaki Erişilebilirlik Tuzakları

Davranışsal finans, erişilebilirlik yanılgısının piyasalarda yanlış risk algılarına ve kötü kararlara yol açtığını gösteriyor. İşte örnekler:

Piyasa Paniği: 2008 finansal krizinde, medya sürekli “banka iflasları” haberleri yaptı. Yatırımcılar, bu haberlere dayanarak tüm piyasanın çökeceğini sandı ve panik satışları yaptı.
Kripto Trendleri: 2021’de Dogecoin’in yükselişi, X’te viral olan paylaşımlar sayesinde hızlandı. Yatırımcılar, “Herkes konuşuyor” diye analize gerek duymadan alım yaptı, çoğu zarar etti.
Sektör Algısı: Bir teknoloji şirketinin skandalı medyada yer alınca, tüm teknoloji hisseleri riskli sanılır. Bu, çeşitlendirmeyi engeller.
Analist Etkisi: Bir analistin “Bu hisse çökecek” tahmini, yakın zamanda duyulduğu için yatırımcıların risk algısını abartır.

Araştırmalar (Forbes, 2025), erişilebilirlik yanılgısının yatırımcıların %30’unun yanlış risk tahminleri yapmasına neden olduğunu gösteriyor. Sosyal medya, bu etkiyi körükler.

Günlük Hayatta Erişilebilirlik Yanılgısı

Erişilebilirlik yanılgısı, finansın ötesinde hayatımızı da etkiler:

Sağlık Kararları: Bir arkadaşınızın grip hikayesi, gribin yaygın olduğunu düşündürür; aşı olmayı ihmal edersiniz.
Alışveriş: Medyada “enflasyon artıyor” haberleri, gereksiz stok yapmaya iter.
Seyahat: Bir uçak kazası haberi, uçmayı riskli sanmanıza neden olur, oysa uçaklar arabalardan daha güvenli.
Kariyer: Başarılı bir girişimci hikayesi, herkesin girişimci olabileceğini düşündürür, riskleri göz ardı edersiniz.

Psikotrade.com’daki Herd Behavior ile bağlantılı: Erişilebilirlik, sürü davranışını tetikler, çünkü popüler olaylar daha “gerçek” görünür. Ego Savunma Mekanizmaları ile de ilişkilidir: Hatırladıklarımıza güvenmek, egomuzu korur.

Erişilebilirlik Yanılgısından Kaçınmak İçin Pratik Öneriler

Erişilebilirlik yanılgısını tamamen yok etmek zor, ama etkisini azaltmak mümkün. İşte stratejiler:

Verilere Dayanın: Bir yatırım kararı almadan önce, medyadaki popüler anlatılar yerine istatistiklere bakın (örneğin, bir hissenin tarihsel performansı).
Farklı Kaynaklar Kullanın: X’teki trendlere kapılmadan, birden fazla kaynaktan (analist raporları, finansal veriler) bilgi toplayın.
Duygusal Mesafe Koyun: Bir olayı duyduğunuzda, “Bu neden bu kadar aklımda?” diye sorun. Araştırmalar, bu farkındalığın önyargıyı %20 azalttığını gösteriyor.
Riskleri Objektif Değerlendirin: Örneğin, bir sektörün riskini medyaya değil, sektörel raporlara göre analiz edin. Confirmation Bias ile bağlantılı: Çelişen verileri görmezden gelmeyin.
Zihinsel Dinlenme: Benlik Tükenmesi makalesiyle bağlantılı: Yorgunken erişilebilirlik yanılgısı artar, dinlenmişken karar verin.

Sonuç: Hatırladıklarınızı Sorgulayın

Erişilebilirlik yanılgısı, zihnimizin hızlı ama hatalı bir tuzağı. Davranışsal finans, bize piyasaların sadece rakamlardan değil, algılarımızdan da etkilendiğini öğretir. Popüler haberlere veya anılara kapılmak yerine, verilere ve analize odaklanarak daha bilinçli kararlar alabilirsiniz. Psikotrade.com’da bu makaleyi paylaşarak, okuyucularınıza zihinsel tuzaklardan kurtulma rehberi sunun. Unutmayın: Hatırladığınız her şey gerçek değil, ama gerçekleri aramak elinizde!

Ek Kaynaklar: